I.ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Ngày nay, xu thế lợi nhuận hóa trong giáo dục vô cùng quan trọng, nó đòi hỏi trẻ phải đáp ứng được đầy đủ về đức, trí, thể, mỹ, kỹ năng tự vệ, tự phục vụ cho bản thân… Giáo dục Việt Nam cũng đang trăn trở để tìm đường đi cho riêng mình.
Trong những năm gần đây, giáo dục luôn không ngừng đổi mới về hình thức, nội dung và phương pháp tổ chức dạy học cho trẻ. Ở độ tuổi này trẻ đã có những bước phát triển mạnh về nhận thức, tư duy, ngôn ngữ, tình cảm… Nhưng thế giới xung quanh thật bao la, rộng lớn, có biết bao điều mới lạ, hấp dẫn và có nhiều điều lạ lẫm, khó hiểu, trẻ tò mò muốn biết,  muốn được khám phá, cho nên giáo dục mầm non đã góp phần không nhỏ vào việc giáo dục trẻ.
Ở trường mầm non, khám phá là một trong những hoạt động tạo ra nhiều cơ hội để trẻ rèn luyện và hình thành kĩ năng nhận thức. Trẻ mẫu giáo “chơi mà học, học mà chơi”. Thông qua các bài học đơn giản, giáo viên không những cung cấp cho trẻ một vốn tri thức nào đó mà còn giúp chúng hình thành  những năng lực tư duy, khả năng phán đoán và giải quyết vấn đề, nuôi dưỡng lòng say mê, khám phá những tiền đề cần thiết cho trẻ trong suốt cuộc đời.
Thực tế với xã hội hiện nay có rất nhiều người, nhiều bậc phụ huynh chưa
thực sự hiểu được tầm quan trọng của giáo dục trẻ ở độ tuổi mầm non. Có đôi khi cha mẹ vì quá bận rộn mà cảm thấy phiền phức trước những câu hỏi của con hoặc trả lời qua quít, quát mắng để trẻ không hỏi nữa. Như vậy rất không nên. Tri thức ban đầu luôn để lại dấu ấn nhất định trong tâm trí con trẻ, đừng nên coi thường vấn đề này, sẽ rất dễ dẫn đến trẻ nhận thức sai lầm hoặc vì bị la mắng nên sợ không hỏi nữa. Từ đó, có thể sẽ khiến trẻ trở nên rụt rè mỗi khi muốn đưa ra ý kiến sau này của mình. Do đó, cha mẹ hãy cố gắng giải đáp theo những cách đơn giản nhất vấn đề mà trẻ thắc mắc. Thực tế trẻ không thể hiểu những cách nói phức tạp của người lớn, chỉ vài câu khái quát đơn giản là đủ làm trẻ gật gù và chuyển hướng sang những vấn đề khác. Nếu không có thời gian, hãy đơn giản là “ghi nợ” tới khi rảnh có thể trả lời được với trẻ.
Nhận thức được tầm quan trọng của hoạt động khám phá ở trường mầm non, tôi quyết định nghiên cứu đề tài:“Sáng kiến kinh nghiệm về việc lựa chọn và tổ chức thực hiện hoạt động khám phá cho trẻ 4 – 5 tuổi trong trường mầm non”
2. Mục đích của đề tài:
-Tìm hiểu thực trạng hoạt động khám phá của trẻ trong trường mầm non.
- Đề xuất một số biện pháp để thực hiện hoạt động khám phá đạt hiệu quả cao.
3. Đối tượng nghiên cứu: Trẻ 4-5 tuổi (Mẫu giáo nhỡ)
4. Phạm vi của đề tài: Đề tài được thực hiện từ tháng 9 năm 2019 đến tháng 2 năm 2020.
II. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
1. Cơ sở lí luận
Cho trẻ mẫu giáo khám phá khoa học có một vị trí đặc biệt trong giáo dục trí tuệ cho trẻ, đặt nền móng cho sự phát triển tư duy, năng lực nhận biết của trẻ, góp phần vào sự phát triển toàn diện nhân cách và chuẩn bị cho trẻ bước vào trường phổ thông với những biểu tượng về các sự vật, hiện tương xung quanh, những kĩ năng như phân tích, so sánh, phân loại, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa,…
Mặt khác,khi kết hợp cho trẻ khám phá qua phương pháp trải trải nghiệm, trẻ được tham gia tích cực vào hoạt động khám phá: đặt câu hỏi, tìm tòi, trải nghiệm, giải quyết vấn đề, tự chịu trách nhiệm về kết quả hoạt động của trẻ.  Kết quả trải nghiệm của trẻ không quan trọng bằng quá trình đứa trẻ thực hiện và những điều trẻ học được từ trải nghiệm giờ hoạt động đó. Kết quả đạt được là của cá nhân trẻ, tạo cơ sở nền tảng cho việc học và trải nghiệm.
Tâm lí học và giáo dục học đã chứng minh rằng quá trình nhận thực của trẻ là hình ảnh “thu nhỏ” của quá trình nhận thức của loài người. Khám phá nhằm củng cố kiến thức, góp phần hình thành biểu tượng đúng đắn về các sự vật, hiện tượng xung quanh, cung cấp cho trẻ những tri thức đơn giản có hệ thống về thế giới xung quanh. Mở rộng vốn hiểu biết về thế giới xung quanh và qua đó làm giàu vốn từ cho trẻ. Trẻ nhận biết, phân biệt, phát âm chuẩn, đồng thời phát triển ngôn ngữ, diễn đạt rõ ràng, mạch lạc.
Bên cạnh đó, việc cho trẻ khám phá góp phần giúp trẻ phát triển và hoàn thiện các quá trình tâm lí, nhận thức đặc biệt là cảm giác, tri giác, tư duy, ngôn ngữ và chủ ý. Đồng thời góp phần quan trọng trong việc giáo dục tình cảm, thẩm mỹ, đạo đức cho trẻ, hình thành ở trẻ những cảm xúc tích cực và tích lũy những tri thức, những kiến thức của cuộc sống, làm cơ sở để trẻ dễ dàng lĩnh hội nội dung giáo dục của các hoạt động vui chơi, học tập, lao động… làm tiền đề giúp trẻ học tốt các môn học khác trong trường.
2. Cơ sở thực tiễn
Thực hiện sự chỉ đạo của Sở giáo dục - đào tạo Hà Nội, Phòng giáo dục quận Hà Đông, nhà trường tiếp tục thực hiện chương trình giáo dục mầm non mới cho trẻ. Thực tiễn đổi mới giáo dục mầm non hiện nay cũng cho thấy việc tạo cơ hội cho trẻ được trải nghiệm các hoạt động khám phá một cách thiết thực nhất. Nhưng trong thực tế vẫn còn tồn tại một vấn đề đó là giáo viên ngại việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm, thí nghiệm cho trẻ hoặc chỉ cho trẻ trải nghiệm, thí nghiệm trong một số giờ học nhất định. Giáo viên còn lúng túng trong thiết kế cho trẻ trong trải nghiệm. Chưa có định hướng đúng đắn để trẻ trải nghiệm phù hợp. Trẻ ít được trải nghiệm từ đó dẫn đến kiến thức, kỹ năng trẻ nắm bắt được chưa sâu. Sự phối hợp của phụ huynh với nhà trường chưa thực sự gắn kết, đứa trẻ chưa thể thực hiện 24/24 ở nhà trường và trong gia đình.
Đầu năm học 2019 - 2020 tôi đã được ban giám hiệu nhà trường phân công phụ trách lớp mẫu giáo 4 - 5 tuổi. Dựa vào tình hình thực tế của lớp, tôi thấy trẻ ở lớp do tôi phụ trách chưa thực sự hứng thú tham gia vào các hoạt động trải nghiệm, kỹ năng đàm thoại, quan sát, so sánh, khả năng giải quyết các vấn đề, nêu ý kiến của trẻ còn hạn chế. Chính vì vậy mà tôi thấy mình phải tích cực học hỏi, tìm tòi để đưa ra các hoạt động trải nghiệm thiết thực nhằm thu hút sự quan tâm chú ý của trẻ.
Nhận thức được tầm quan trọng của hoạt động khám phá ở trường mầm non, tôi quyết định nghiên cứu đề tài: “Sáng kiến kinh nghiệm về việc lựa chọn và tổ chức thực hiện hoạt động khám phá cho trẻ 4-5 tuổi trong trường mầm non”
3. Thực trạng của đề tài
Trường có khung cảnh sư phạm đẹp, sân chơi rộng rãi, sạch sẽ, thoáng mát. Trường được đầu tư nhiều đồ dùng, đồ chơi, cây xanh, các trang thiết bị và cơ sở vật chất phục vụ chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục trẻ, được đầu tư tương đối đầy đủ.
Với tình hình thực trạng như trên trong quá trình thực hiện đề tài, tôi đã gặp một số thuận lợi và khó khăn như sau:
3.1. Thuận lợi :
- 100% trẻ đã học qua lớp nhà trẻ, mẫu giáo bé nên rất có ý thức và nề nếp học tập, vui chơi, vệ sinh.
- Lớp học rộng rãi, thoáng mát, đầy đủ cơ sở vật chất. Nhà trường đầu  tư  đồ dùng, đồ chơi, các trang thiết bị và cơ sở vật chất phục vụ chăm sóc giáo dục trẻ tương đối đầy đủ.
- Nhiều phụ huynh trẻ rất nhiệt tình quan tâm tới việc học tập của các con. Quan tâm ủng hộ và kết hợp chặt chẽ với giáo viên trong việc chăm sóc và giáo dục trẻ.
- Giáo viên nắm vững phương pháp, có trình độ chuẩn, được tiếp cận với các hoạt động giáo dục mầm non mới, được tham gia vào các lớp bồi dưỡng chuyên môn của trường.
- Bản thân tôi luôn ham học hỏi để nâng cao chuyên môn.
- Đội ngũ giáo viên luôn đoàn kết, yêu thương, giúp đỡ lẫn nhau nên cũng có nhiều thuận lợi.
- Trẻ lớp tôi ham học hỏi, trẻ rất thông mình nhanh nhẹn, thích khám phá những điều mới lạ.
3.2. Khó khăn:
- Cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ cho giảng dạy, chăm sóc giáo dục trẻ được đầu tư tương đối đầy đủ nhưng mẫu mã chưa phong phú, đa dạng nên cũng ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động giáo dục của trẻ.
- Nhận thức của trẻ không đồng đều, có trẻ mạnh dạn, có trẻ quá nhút nhát khi khám phá, khi làm thí nghiệm, chậm tiếp thu, chưa nêu được ý kiến của mình khi tham gia hoạt động.
- Một số phụ huynh còn chưa thực sự quan tâm đến việc chăm sóc giáo dục trẻ.
4. Các biện pháp thực hiện
4.1. Biện pháp 1: Xây dựng kế hoạch hoạt động khám phá theo các dự án nhỏ
            Với mong muốn trẻ sẽ được mở rộng, trau dồi các kĩ năng và được nâng cao hiểu biết của mình. Do đó, trong năm học này các con sẽ được học với các dự án. Phương pháp học này sẽ giúp cho trẻ nghiên cứu sâu về một đề tài cụ thể; dưới sự giúp đỡ của cô giáo, trẻ tự giải quyết một nhiệm vụ học tập mang tính phức hợp nào đó cả về lí thuyết lẫn thực hành.
            Trong năm học này, tôi đã lựa chọn các dự án mới, lạ hấp dẫn đối với trẻ như: Dự án về con ốc, dự án đồ tái chế, dự án về âm nhạc, dự án về hạnh phúc…tất cả các dự án đấy tôi đều đưa vào để dạy trẻ. Những dự án đó đều kích thích sự tò mò và mong muốn tìm hiểu, khám phá của trẻ.
            Ví dụ: Với dự án “Hạnh phúc” Khi khám phá về hạnh phúc tôi đã kể cho trẻ nghe “Câu chuyện về hạnh phúc”. Khi nghe xong câu chuyện trẻ phải tự nhận ra hạnh phúc là gì? Mình cảm thấy hạnh phúc khi nào? Muốn hạnh phúc thì phải như thế nào? Mình thể hiện hạnh phúc ra sao? Thế nào là một gia đình hạnh phúc?Bố mẹ phải như thế nào để thể hiện đó là một gia đình hạnh phúc? Trẻ cần làm gì để mọi người xung quanh cảm thấy hạnh phúc?
            Ví dụ: Với dự án”Con chuột”. Khi đến với chủ đề này tôi đã chuẩn bị một chiếc lồng chuột trong đó có chứa chuột và đặt tại trước cửa lớp học của ngày hôm đó. Khi đến lớp và thấy con chuột trẻ sẽ tò mò và đặt ra câu hỏi: Sao hôm nay ở lớp mình lại có con chuột? Từ đó, cô sẽ dẫn trẻ vào bài học hôm đấy là khám phá con chuột. Trẻ sẽ quan sát đặc điểm của con chuột (Mắt, mũi, đuôi, màu sắc, tiếng kêu…), chuột ăn những loại thức ăn nào? Chuột thường sống ở đâu?Sau đó cho trẻ xem video về tác dụng và tác hại của chuột.
            Lượng rác thải nhựa khổng lồ thải ra môi môi trường thực sự là mối đe dọa tới môi trường cũng như sức khỏe của mọi người. Để chung tay bảo vệ môi trường lớp tôi đã có dự án về đồ tái chế, dự án được đông đảo phụ huynh và các con ủng hộ. Trước khi đến với dự án, các bố mẹ đã cho các con mang các đồ có thể tái chế ở trong gia đình đến lớp để chuẩn bị cho tiết học khám phá của các con. Sau giờ học, trẻ biết đồ tái chế là gì? Những đồ nào có thể tái chế, sử dụng lại được? Đồ dùng nào không thể tái chế lại, hạn chế sử dụng những đồ nào để bảo vệ môi trường. Ngoài ra, từ những đồ tái chế trẻ lớp tôi đã tạo ra rất nhiều sản phẩm ngộ nghĩnh, đáng yêu.

    Trẻ làm đồ dùng từ đồ tái chế           Trẻ hạnh phúc với giờ học trên lớp

Các dự án đã thu hút được sự chú ý của trẻ, khơi dậy tính ham học hỏi, khám phá ở trẻ. Trẻ không chỉ đứng ngoài “quan sát và lắng nghe” mà trẻ đã tự chủ động suy nghĩ và đặt câu hỏi vì sao? Như thế nào? Và đi tìm hiểu câu trả lời cho câu hỏi đó. Việc đặt câu hỏi về những điều chưa biết sẽ giúp trẻ phát triển kĩ năng giao tiếp, trao đổi với mọi người và giúp trẻ hiểu rõ hơn về bản thân cũng như thế giới xung quanh.

Khi dạy trẻ về “ Không khí”. Tôi cho trẻ làm thí nghiệm: Vì sao ngọn nến tắt. Để thực hiện được tôi đã chuẩn bị 2 cái cốc, 2 cây nến, 1 tờ giấy bạc đục lỗ và 1 tờ giấy bạc còn nguyên.  Sau đó đặt 2 cây nến vào trong, đốt cho 2 cây nến cùng cháy. Cho trẻ quan sát 2 tờ giấy bạc đã chuẩn bị và cho trẻ đoán xem điều gì sẽ xảy ra khi dùng 2 tờ giấy bạc đó bịt lên 2 cây nến đang cháy. Cô dùng 2 tờ giấy bạc bịt miệng 2 cốc nến. Điều gì xảy ra với 2 ngọn nến? (một ngọn nến tắt, một ngọn nến vẫn tiếp tục cháy. Trẻ đặt câu hỏi: Vì sao ngọn nến tắt? Cho trẻ tự đưa ra câu trả lời và cô giải thích lại cho trẻ hiểu. Cốc có nến đang cháy là cốc có tờ giấy bạc đục lỗ, không khí vẫn lọt vào bên trong cốc nên cây nến vẫn cháy. Cốc có ngọn nến tắt là cốc có tờ giấy bạc bịt kín, không khí không lọt vào được bên trong nên cây nến bị tắt. Qua thí nghiệm, trẻ biết và nói được lợi ích của không khí đối với đời sống xung quanh.

Trẻ làm thí nghiệm về màu sắc và không khí

Ví dụ: Ngày tết trung thu tôi đã chuẩn bị bột, khuôn bánh, nhân bánh cho trẻ được trải nghiệm cách làm bánh. Trẻ được tự tay nhào, nặn bột, vê nhân và chọn khuôn cho riêng mình khiến các con rất hào hứng và thích thú. Qua đó, trẻ đã biết nguyên liệu, các bước để tạo ra bánh.

Ví dụ: Để trẻ biết được nam châm có thể hút vật nào và không hút vật nào tôi đã chuẩn bị cho trẻ những thỏi nam châm nhỏ và một số đồ dùng bị nam châm hút và không bị nam châm hút. Cho trẻ quan sát những vật được chuẩn bị và gọi tên chúng. Cô đưa ra từng vật và cho trẻ nói tên vật đó được làm bằng gì? Và đoán xem vật đó có bị nam châm hút không? Cho tre để riêng những vật bị nam châm hút và không bị nam châm hút và nhận xét những vật bị nam châm hút được làm bằng gì? Qua đó, trẻ biết được những vật làm bằng sắt thì bị nam châm hút, còn những vật làm bằng chất liệu khác thì không bị nam châm hút.

Qua đó, tôi thấy trẻ trẻ hứng thú, tích cực với hoạt động khám phá hơn, có kĩ năng làm một số thí nghiệm đơn giản, biết làm việc theo nhóm và cá nhân.Nhận thức của trẻ được mở rộng, trẻ tích cực, chủ động trong quá trình học, phát triển nhiều vốn kinh nghiệm, vốn từ của trẻ trở nên phong phú hơn, khả năng diễn đạt tốt hơn.

4.3. Biện pháp 3: Sử dụng phương tiện trực quan trong hoạt động khám phá

 Sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học là một phương pháp rất phổ biến, nó chiếm một vị trí rất quan trọng trong việc giúp trẻ tiếp thu những kiến thức. Bởi lẽ trực quan trong dạy học huy động được tất cả các giác quan tham gia vào quá trình nhận thức của trẻ.
Những giờ học trước đây, khi cung cấp kiến thức cho trẻ đơn thuần cô chỉ dùng tranh, ảnh, mô hình. Giờ tôi sử dụng đồ dùng là vật thật có sẵn đã chuẩn bị từ trước để cung cấp kiến thức cho trẻ, trẻ khám phá nhanh hơn, hứng thú hơn.
Ví dụ: Với dự án “Muôn hoa khoe sắc” thay vì học bằng tranh ảnh, qua máy tính, trước khi đến giờ học tôi đã cùng trẻ chuẩn bị một số loại hoa thật để phục vụ cho giờ khám phá. Với những bông hoa đó trẻ sẽ tự chọn một loại hoa và thỏa thuận về nhóm để cùng nhau quan sát, thảo luận về đặc điểm ( cánh hoa, nụ, màu sắc, mùi hương…)của hoa nhóm mình. Sau đó, đại diện nhóm sẽ lên nói về kết quả thảo luận của nhóm và cô khái quát lại đặc điểm của loại hoa đó. Qua đó, trẻ đã nắm được kiến thức mà tôi muốn truyền đạt một cách có hiệu quả, dễ dàng qua việc trẻ được ngắm, sờ, ngửi mùi hương của hoa.
Ví dụ: Với chủ đề “Trái cây và rau củ” trước khi đến giờ khám phá, tôi và trẻ cũng đã chuẩn bị một số loại hoa quả, rau củ để cùng nhau khám phá. Khi sử dụng vật thật, trẻ được tự tay sờ, ngửi, nếm vị của hoa quả, trái cây mà khi sử dụng tranh ảnh ta không thể nào có được những trải nghiệm đó. Chẳng hạn, khi dùng tranh  cô đặt câu hỏi: Trẻ hãy nêu đặc điểm của quả cam, nếu biết cam trẻ sẽ rất mạnh dạn, tự tin để trả lời nhưng nếu chưa biết khi nhìn vào tranh trẻ có lẽ chỉ trả lời được đến đặc điểm bên ngoài củaquả cam. Ngược lại, khi dùng vật thật cô nói đến quả nào nếu chưa biết trẻ có thể trực tiếp lấy quả đấy về để quan sát đặc điểm bên ngoài và bổ ra để nếm vị bên trong của quả. Khi được trải nghiệm thực tế thì trẻ đã nắm vững được những kiến thức tôi muốn truyền đạt. Qua đó, tôi không những đã cho trẻ tìm hiểu một cách tổng quát về quả cam mà còn dạy trẻ kĩ năng bổ cam và vứt rác đúng nơi quy định.
Nhận thức được tầm quan trọng của đồ dùng trực quan đối với giờ học khám phá nên khi lập kế hoạch cho mỗi tiết học tôi đã rất chú ý tới cách thức truyền tải kiến thức với trẻ. Đặc biệt đồ dùng trực quan vừa phải mang tính thẩm mỹ, tính chính xác và sự sáng tạo. Từ đó, kích thích được sự hứng thú, ham hiểu biết ở trẻ.
Phương tiện trực quan trong các hoạt động dạy và học rất đa dạng: Ngoài vật thật ra ta còn sử dụng tranh ảnh, mô hình, lô tô…Không phải bài khám phá nào ta cũng dùng được vật thật, tùy vào bài dạy mà tôi chọn một phương tiện dạy học khác nhau. Đối với những đồ dùng trực quan là đồ chơi tôi đưa vào trong các tiết dạy như: Đồ chơi của bé, phương tiện giao thông…. Qua những đồ chơi được làm khéo léo giống với thực tế sẽ giúp trẻ chú ý quan sát đồ chơi, chơi với đồ chơi để khám phá những kiến thức về đối tượng.

1. Kết luận